نجات به سبک نینی هاَ

فکرش را بکنید، 200 سي‌سي خون ناقابل که همیشه دور ریخته مي‌شده، حالا آن‌قدر مهم شده که برایش بانک، آزمایشگاه، تحقیقات و... راه انداخته‌اند. همه‌اش هم زیر سر این دانشمندان است. مي‌گویند این یک ذره خون مي‌تواند 70 نوع بیماری را درمان کند؛ آن هم نه 70 نوع بیماری الکی را، 70 نوع بیماری لاعلاج را. شما باشید، باور مي‌کنید؟
انتهای خیابان بنی‌هاشم درست نبش شقایق شرقی، تابلوی �بانک خون بند‌ناف رویان� از پشت برگ‌های درختان پیداست؛ یک خانه شمالی با یک حیاط کوَچک و باصفا. ساختمان 2قسمت مي‌شود؛ یک بخش از توی حیاط پله مي‌خورد مي‌رود پایین و یک قسمت هم پله مي‌خورد مي‌رود بالا.

قسمت بالایی مربوط به کارهای اداری است. ما با همان بخش پایین کار داریم؛ همان جایی که این خون‌های درمانگر را ذخیره مي‌کنند.  مثل بچه‌های خَوب روی مبل‌های پذیرش مي‌نشینیم و شروع مي‌کنیم به دید زدن اطراف. زن و شوهر جوانی آمده‌اند و برای ذخیره خون بندناف نوزادشان فرم پر مي‌کنند.
مي‌گویند این کارها را از شبکه 4 یاد گرفته‌اند و از اینکه به فکر آینده طفل‌معصوم‌شان هستند، خیلی خوشحالند. ما هم خوشحال مي‌شویم از اينكه �سلاله صمیمی� خیلی صمیمانه جلو مي‌آید و اعلام مي‌کند که قرار است راهنمایمان باشد.
سلاله آن‌قدر جوان است که باعث ذوق‌زدگی‌مان مي‌شود؛ جوان مثل همه آدم‌‌هايي كه اينجا دارند كار مي‌كنند؛ پزشكان جواني كه بيشترشان كمتر از 30سال دارند. بنابراین بی‌هیچ حرفی بند و بساط‌مان را جمع مي‌کنیم و دنبالش راه مي‌افتیم.

زندگي به شرط خون بندناف
ماه نهم بارداری اگر پدر و مادر تهران باشند، برای گرفتن اطلاعات یک‌راست مي‌آیند �بانک خون بندناف رویان�. �اینجا اطلاعات اولیه از بابت اینکه سلول‌ها چی هستند، در آینده ممکن است چه کارهایی رویشان انجام ش د و البته شیوه بستن قرارداد و کارهایی ک قبل از نمونه‌گیری باید برای آن اقدام کنند در اختیارشان قرار مي‌گیرد.�؛ اين را خانم صميمي مي‌گويد و ادامه مي‌دهد: �یکی از این کارها، 6آزمایش است که مادر باید حداکثر در ماه نهم بارداری انجام د د که شامل هپاتیت HIV،Cو  Bو یک دسته بیماری‌های ویروسی مي‌شود که ممکن است برای نمونه از نظر ایمنی و کیفیت، مشکل ایجاد کنند.
 البته این آزمایش‌ها 6 ماه پس از بارداری هم تکرار مي‌شوند تا اگر بیماری به شکل نهفته باشد، خود را بروز دهد�. بعد از پرداخت هزینه، قرارداد بسته مي‌شود  (400 هزار تومان برای عملیاتی که روی نمونه انجام م ‌شود و سالانه 100 هزار تومان بابت نگهداری نمونه). آخر كار هم کیت مخصوص جمع‌آوری خون بندناف و فرم‌هایی که هنگام زایمان باید تکمیل شوند در اختیار خانواده قرار مي‌گیرد؛ �کیت‌ها علاوه بر اینکه برای نمونه، دمای 4 درجه را حفظ مي‌کنند، با داشتن مواد ضدانعقاد و برخي ترکیبات دیگر مانع لخته شدن و آلودگی احتمالی نمونه مي‌شوند�.
 بانک خون در بعضی استان‌ها هم نمایندگی دارد. استان‌‌هايي که فعلا فعال هستند شامل یزد، اصفهان، گيلان، کرمانشاه، کرمان و همدان مي‌شوند که البته قرار است بيشتر هم بشوند. تمام مراحل هم به غیر از مرحله جداسازی و فریز توسط آن مراکز انجام م ‌شود؛ یعنی بستن قرارداد، اعزام نیرو برای نمونه‌گیری و ارسال نمونه، همه توسط نمایندگی‌ها انجام م ‌شود.
 اما براي اهالي بقيه شهرها هم جاي نگراني نيست چون �در مناطقی هم که نمایندگی وجود ندارد، مي‌توان کار را از طریق پست، هماهنگی و پیگیری کرد. مهم این است که نمونه حداکثر ظرف 24 ساعت سالم به مرکز برسد�. 

دمپایی‌ها
اولش جامي‌خوریم. همین؟! این فضا با آن چیزی که ما از بانک خون تصور مي‌کردیم، خیلی فرق دارد؛ اینجا که خیلی کوچک است! سلاله روپوش‌های پزشکی را مي‌دهد بپوشیم و با لبخندی توضیح مي‌دهد که �ساختمان جدید بانک خون در حال ساخت است و اینجا موقتی است�. نگاهی به اطراف مي‌اندازیم. فضا را با استفاده از پارتيشن قسمت‌بندی کرده‌اند.
�و شما اینجا چه کار مي‌کنید؟� �نمونه که به دست ما رسید در مرحله اول آن را وزن مي‌کنیم، بعد هم وارد آزمایشگاه مي‌شود.� به پشت سرمان اشاره مي‌کند؛ یک در است که رویش زده‌اند آزمایشگاه و جلویش هم چندتا کفش و دمپایی است. همین‌طوری زل زده‌ایم به کفش‌ها که سلاله مي‌گوید: �برای اینکه آلودگی از بیرون به داخل نرود و برعکس از داخل به خارج آزمایشگاه منتقل نشود، بچه‌ها دمپایی‌های جداگانه‌ای مي‌پوشند�.
داخل آزمایشگاه همه با روپوش‌های سفید و دستکش و عینک‌های مخصوص، مشغول کار هستند و همه هم جوانند. آزمایشگاه 3 قسمت است: قسمت جداسازی، قسمت کنترل کیفی و قسمت تحقیقات که این بخش آخر، زیر نظر پژوهشکده رویان کار مي‌کند و مشغول تحقیقات در زمینه تازه‌های سلول‌های خون بندناف است؛ �در آزمایشگاه، پروسه‌ای بین 3تا 7ساعت طول مي‌کشد تا سلول‌ها جداسازی شوند.
در آنجا ابتدا گلبول‌های قرمز را از مجموع خون حذف كرده و بعد از آن سلول‌های بنیادی را جدا مي‌کنیم؛ با دستگاه‌های مخصوص، شمارش سلولی را انجام م ‌دهیم و درصد زنده ماندن سلول‌ها را مي‌سنجیم.
اگر این میزان و درصد، در حد استاندارد جهانی و استانداردی که ما با آن کار مي‌کنیم باشد، نمونه قابلیت استفاده را خواهد داشت. این استاندارد شامل حداقل 100میلیون سلول برای یک نمونه و 90 درصد سلول‌های زنده آن است�. کار در این قسمت‌ها نیازمند رعایت کامل اصول بهداشتی است؛ �مسئله آلودگی، هم در مورد نمونه بسیار مهم است، هم برای خودمان حائز اهمیت است.
 اطلاعات علمی درباره خون، هنوز آن‌قدر کامل نشده است که ما مطمئن باشیم صدمه‌ای به خود ما نمی‌زند، برای همین باید کاملا مراقب باشیم. بعد از این مراحل، به وسیله فلوسیتومتری، سلول‌های بنیادی نمونه(یعنی  CD34+ و CD45+) را تعیین مي‌کنیم. درنهایت نوبت به بعضي کنترل‌های جانبی مي‌رسد که شامل فرایند �کلنی� مي‌شود. در این فرایند کیفیت سلول‌ها از این جهت که در آینده در چه مسیری قابل کشت هستند و عملکرد آنها به چه صورتی خواهد بود، سنجیده مي‌شود و سپس به مرحله فریز مي‌رسیم�.

خون ني‌ني‌ها در يخچال
از آزمایشگاه بیرون مي‌آییم و به یک اتاق دیگر مي‌رویم؛ بانک نمونه‌ها. طبق معمول این قسمت هم با تصورات ذهنی ما فرق دارد؛ داخل اتاق، 4تانک نیتروژن گذاشته‌اند که البته بیشتر شبیه منبع عمودی آب است.
 3 تای اولی کاملا پر شده‌اند و تانک چهارم فعال است. در این مرحله سلول با یکسری ترکیبات آماده مي‌شود تا بتواند یک پیک زمانی یا یک خواب زمستانی را طی کند. سلاله مي‌گوید: �چون مي‌خواهیم سلول را سالم حفظ کنیم و غشاي آن آسیب نبیند، نمي‌توانیم آن را به صورت ناگهانی وارد نیتروژنی کنیم که دماي آن  197- درجه سانتی‌گراد است؛ برای اینکه یخ مي‌زند و از بین مي‌رود.
برای جلوگیری از این کار، از یکسری ترکیبات استفاده مي‌کنیم و آن را داخل دستگاه پلنر قرار مي‌دهیم که فریز تدریجی نمونه را انجام م ‌دهد؛ یعنی تقریبا مي‌شود گفت دستگاه در پیک زمانی یک‌ساعت و نیم، نمونه را هر دقیقه، یک درجه سرد و فریز مي‌کند تا به دمای  150- درجه سانتی‌گراد برسد�. بعد از این فاصله زمانی، نمونه آماده است تا بدون هیچ‌گونه آسیب احتمالی به غشاي سلول فریز شود.
در این مرحله، نمونه به مدت 6 ماه در فاز بخار قرار مي‌گیرد تا جواب آزمایش‌های مجدد مادر برسد اگر مادر از نظر خونی مشکلی نداشته باشد، نمونه را داخل ظرف‌های مخصوص مي‌گذارند و داخل تانک نیتروژن ذخیره مي‌کنند. تانک نیتروژن یک مخزن تو خالی است اما داخلش نیتروژن مایع با دمای  197-  درجه است.
در حال حاضر مي‌توان نمونه را تا 20 سال ذخیره کرد. در واقع این تضمینی است که از نظر علمی و تجربی برای نگهداری نمونه به دست آمده اما از نظر تئوری، کیفیت سلول‌ها طوری است که مي‌شود تا 100 سال آنها را نگه داشت. بعد از اتمام ذخیره‌سازی، کارت مخصوصی که حاوی اطلاعات نمونه منجمد شده و نتیجه آزمایش‌های به‌عمل آمده است، به نشاني اعضا فرستاده مي‌شود. اطلاعات هر نمونه به‌طور محرمانه در مکان‌های مخصوصی نگهداری مي‌شوند.

قصه‌هاي من و بابام
نمونه‌ای که ذخیره مي‌شود تنها یک بار قابل استفاده است؛ �اما تحقیقاتي در مورد کشت سلولی در حال انجام ا ت که ما بتوانیم نمونه را تکثیر كنیم؛ به‌گونه‌ای که بارها و بارها قابل استفاده باشد و در کیفیت آن تغییری ایجاد نشود�.
 اما از نظر ژنتیک اگر قرار باشد نمونه مورد استفاده قرار گیرد، صددرصد با کدهای ژنتیک خود نوزاد، 50 درصد با پدر و مادرش و 25 درصد با سایر فرزندان خانواده هماهنگی خواهد داشت؛ �البته این احتمال هم وجود دارد که مثلا به پدر یا مادر نخورد اما با کدهای ژنتیک دایی یا عمه هماهنگ باشد؛ کما اینکه در گذشته موردهایی بوده‌اند که برای درمان، نمونه از بانک‌های جهانی به ایران وارد شده‌اند و فرد را درمان کرده‌اند�.
وارد کردن چنین نمونه‌‌هايي از بانک‌های جهانی، چیزی حدود30 هزار یورو هزینه برمي‌دارد، در حالی كه داشتن یک بانک عمومی که خون بندناف تمام نوزادان را جمع‌آوری کند، ما را از پرداخت چنین هزینه‌هایی بی‌نیاز مي‌کند. 20سالی مي‌شود که قدرت‌های علمی جهان به صف شده‌اند تا روی هم را در د مان بیماری‌های مختلف با استفاده از سلول‌های بنیادی خون بندناف کم کنند.
آنها فهرست بلندبالایی از بیماری‌های قابل درمان با کمک این سلول‌ها ارائه داده‌اند و در مواردی هم به موفقیت‌های شگفت‌آوری رسیده‌اند. درمان سرطان خون و تالاسمی شاید زمانی تنها یک آرزوی دور و دست‌نیافتنی بود �اما امروزه با کمک سلول‌های بنیادی، به صورت درمان روتین بسیاری از بیمارستان‌ها حتی در د خل کشور درآمده است�.
بانک خون هم چندان بیکار نیست و به صورتي گسترده روی تمام بیماری‌هایی که مطرح شده در حال پژوهش است اما اینکه دقیقا روی کدام بخش متمرکز شده �جزو اسرار� است؛ فقط مي‌توان گفت نتایج خوب پیش مي‌رود.
چرا سلول‌هاي بنيادي خون بندناف اين‌قدر مهم شده‌اند؟! 
سلول‌هاي بنيادي خون بندناف چند مزیت اساسی دارند که نمی‌شود از آنها چشم‌پوشی کرد؛ �یکی اینکه در پیوند مغز استخوان باید کدهای ژنتیک دهنده و گیرنده، صددرصد منطبق باشد اما در پیوند خون بندناف، اگر یک یا حداکثر 3فاکتور از کدهای ژنتیک‌گیرنده و‌ دهنده به هم بخورد نمونه قابل پیوند است؛ در ضمن چون هنوز سیستم ایمنی این سلول‌ها تا آن حد فعال نشده که بخواهد در تماس با فردی به غیر از کسی که آن نمونه از او گرفته شده واکنش حاد آلرژیک نشان دهد، احتمال رد پیوند به نسبت خون مغز استخوان، خیلی کمتر مي‌شود�.
مورد دیگری که باعث برتری خون بند‌ناف مي‌شود این است که اهداي خون بندناف خطري براي اهداكننده آن (جنين و مادر) ندارد و جمع‌آوري‌اش نسبت به مغز استخوان ساده‌تر است؛ یعنی پس از تولد نوزاد، بندناف و جفت جدا شده و خون آن توسط كيسه يا سرنگ جمع‌آوري مي‌شود.
طي اين روند به مادر و فرزند آسيبي وارد نمي‌شود و اين كار كاملا بدون درد انجام م ‌شود؛ در حالی که جمع‌آوري خون مغز استخوان نيازمند جراحي است و معمولا تحت بيهوشي انجام م ‌شود و مي‌تواند براي دهنده همراه با درد باشد؛ ضمن اینکه پیدا کردن اهداكننده خون مغز استخوان خیلی مشکل‌تر است تا گرفتن خون بندناف یک نوزاد.
هر روز هزاران نوزاد به دنیا مي‌آید و این باعث مي‌شود که تمام گروه‌های خونی در د ترس باشند. یک مورد دیگر اینکه ميزان ابتلا به عفونت‌هاي ويروسي فرد دهنده، در خون بندناف كمتر از خون مغز استخوان است؛ به طوري كه در پيوندهاي مغز استخوان، شيوع ويروس 40 تا 60درصد بوده و در پيوندهاي خون بندناف 10 درصد گزارش شده است و مورد آخر اینکه مطالعات نشان داده‌ كه سلول‌هاي بنيادي بندناف، سلول‌هاي خوني بيشتري نسبت به مغزاستخوان توليد مي‌كنند؛ یعنی سلول‌هاي خون بندناف 10 برابر بيشتر سلول توليد مي‌كنند و بنابراين با تعداد كم سلول هم مي‌توان پيوند موفقي داشت.